از آنجا که تعریف دقیقی از شرکت تجاری و شرکت مدنی در قوانین موضوعه ایران به میان نیامده است، لذا ممکن است برخی میان این دو نوع شرکت تفاوتی قائل نشوند.‏ ‏بدین منظور تعیین دقیق مرز میان این دو شرکت ضرورت پیدا می‏کند چرا که فقدان تفکیک و تمایز میان شرکت‏ها‏ی تجاری و مدنی موجب شده تا علاوه بر ماهیت‏ حقوقی، حقوق و تعهدات ناشی از آن نیز نامشخص باشد. ‎

شرکت مدنی

شرکت مدنی به دو شکل شناخته شده است؛ در معنای عام،‎ شرکت مدنی به معنای قراردادی است که در آن طرفین،‎ ‎سرمایه یا کار خود را برای رسیدن به سودی خاص جمع می‏کنند. در اینجا لازم است گفته شود که ‎علاوه بر عقد شرکت، ‎ عقد مضاربه، ‎ ‎عقد مزارعه و عقد مساقات هم از مصادیق شرکت مدنی محسوب می‏شود. ‎

شرکت مدنی در معنای خاص به معنای یک عقد مشخص است که همراه با اشاعه در حق مالکیت ایجاد می‏شود. ‎ معمولاً هرگاه در حقوق مدنی از شرکت صحبت می‏شود، ‎ ‎مقصود همین نوع دوم می‏باشد. ‎

براساس ماده 571 قانون مدنی ، ‎شرکت مدنی اجتماع حقوق مالکین متعدد در شی واحد به نحو اشاعه می‏باشد که بیانگر هرگونه مالکیت مشاعی بر هر مال به شمار می‏رود. ‎ به همین دلیل دامنه تعریف شرکت مدنی می‏تواند از شرکت تجاری نیز فراتر رود و تمامی قوانینی که برای این نوع شرکت در نظر گرفته شده است، ‎ به شرکت‏ها‏ی تجاری قابل اطلاق و تعمیم نیست.

در ماده 572 قانون مدنی چنین مقرر شده است که ‎‎شرکت ‎مدنی می‏تواند اختیاری یا قهری باشد که شرکت قهری بر توافق شرکا استوار نیست و براساس ماده 574 همین قانون، ‎ حاصل اجتماع حقوق مالکان، ‎ ‎به سبب امتزاج یا ارث می‏باشد. ‎ این در حالی است که ‎شرکت اختیاری حاصل اراده شرکا است چرا که یا در نتیجه عقدی از ‎عقود حاصل می‏شود و یا در نتیجه عمل شرکا تشکیل شده است.‎ برای مثال نتیجه مزج اختیاری یا قبول مالی مشاعاً در ازای عمل چند نفر و …

شرکت‏ها‏ی تجاری ، ‎ ‎اجتماع دو یا چند شخص حقیقی یا حقوقی به منظور انجام عملیات تجاری و کسب سود می‏باشد که هدف از تشکیل آنها، ‎ کسب سود است اما شرکت‏ها‏یی که هدف از تاسیس آن‏ها‏ ‎تجارت نیست و اعمال تجاری انجام نمی دهند، ‎ ‎شرکت‏ها‏ی مدنی می‏باشند. ‎

تمایز میان شرکت‏ها‏ی مدنی و تجاری

با تشکیل یک شرکت تجاری، ‎وضعیت حقوقی خاصی ایجاد می‏شود. ‎پس از تشکیل یک شرکت تجاری آثار حقوقی خاصی ایجاد می‏شود که نتیجه آن از شرکت مدنی متمایز می‏گردد. این آثار عبارتند از :

شرکت مدنی فاقد اقامتگاه است اما در شرکت تجاری باید اقامتگاه و تابعیت شرکت تجاری مشخص گردد. پس از تشکیل شرکت تجاری، یک شخصیت حقوقی مستقل ایجاد می‏شود، بنابراین جهت سهولت در ارتباط و نظارت بر امور شرکت، ‎یک اقامتگاه قانونی برای شرکت در نظر گرفته می‏شود. ‎در نظام‏ها‏ی حقوقی برخی کشورها، ‎مکان‏ها‏ی مختلفی ‎بعنوان اقامتگاه هر شرکت انتخاب می‏شود.

براساس ماده 590 ق.ت،‎ ‎اقامتگاه اشخاص حقوقی مکانی است که اداره امور شخص حقوقی در آنجا‏ ‏قرار دارد. این در حالی است که‎ ‎در ماده 1002 قانون مدنی، ‎اقامتگاه اشخاص حقوقی بعنوان مرکز فعالیت آن‏ها‏ تعیین شده است. به همین دلیل از نظر حقوقی، میان دو ماده مذکور تعارض دیده می‏شود. به این معنا که در رابطه با اشخاص حقوقی و بویژه شرکت‏ها‏ی تجاری، ‎‎ عموماً محل اداره امور (دفتر مرکزی)‎ ‎با مرکز عملیات که ممکن است در مسافت‏ها‏ی دوری باشد، تفاوت زیادی وجود دارد. برای این تعارض قانونی، تئوری‏ها‏ی مختلفی بیان شده است. اما بهترین نظریه، حکم قانون تجارت به دلیل خاص بودن بر حکم قانون مدنی به دلیل عام بودن آن می‏باشد. به همین دلیل ‎اقامتگاه هر شرکت تجاری، ‎مرکز اداره امور آن محسوب می‏شود که تمامی‏ ‏ابلاغ‏ها‏ی قانونی، ‎دادخواست، ‎اظهارنامه ‎و … تنها به آنجا ارسال می‏شود.

موارد تفکیک میان شرکت تجاری از مدنی

بیان مرزهای مشخص میان دو نوع شرکت تجاری و مدنی ، بهتر می‏تواند ما را در تفکیک میان این دو نوع شرکت کمک کند که در زیر به آن اشاره می‏کنیم :

• • پس از تاسیس شرکت تجاری یک شخصیت حقوقی شکل می‏گیرد که ‎مساله تابعیت این شخصیت حقوقی اهمیت پیدا می‏کند. این در حالی است که شرکت مدنی فاقد شخصیت است.

• • موضوع شرکت مدنی معاملات غیرتجاری است اما شرکت‏ها‏ی تجاری تنها در حوزه تجارت فعالیت می‏کنند.

• • ‎‎شرکت‏ها‏ی تجاری بواسطه قانون تحت نظارت و نظم قرار گرفته اند و انواع آن‏ها‏ مشخص و محدود است. به عبارت دیگر، قانون تمامی ضوابط حاکم بر شرکت‏ها‏ی تجاری را مشخص کرده است. اما شرکت‏ها‏ی حقوقی تابع قصد و اراده شرکا هستند و مدیران می‏توانند به هر شکلی که تمایل دارند، شرکت را راه اندازی نمایند. لازم به ذکر است که‏ ‏دسته بندی شرکت‏ها‏ی تجاری در هر کشوری، براساس نظام حقوقی همان کشور انجام می‏شود. ‎از این جهت طبقه بندی یکسانی میان شرکت‏ها‏ی تجاری وجود ندارد.

• • برای تشکیل شرکت مدنی هم وجود حداقل 2 نفر الزامی است اما برای تاسیس بعضی از شرکت‏ها‏ی تجاری ،‏ ‏وجود حداقل سه نفر نیز امکان پذیر است. برای مثال تاسیس شرکت سهامی خاص می‏تواند با حضور 3 نفر نیز تشکیل شود.

• • شرکت‏ها‏ی تجاری با اختیار و اراده شرکا تشکیل می‏شود. این در حالی است که راه اندازی بعضی از شرکت‏ها‏ی مدنی بدون اراده و اختیار شرکا نیز امکانپذیر است.

• • مسئولیت شرکا در شرکت‏ها‏ی تجاری بر حسب نوع شرکت می‏تواند براساس میزان سهم و سرمایه، ‎نسبت به سرمایه و تضمین تمام سرمایه و یا مختلط باشد،‎ ‎این در حالس است که در شرکت‏ها‏ی مدنی چنین مسئولیتی وجود ندارد و مسئولیت در امور مدنی، به شکل منفرد است.

• • نحوه تقسیم سود و زیان در شرکت‏ها‏ی تجاری بر اساس نوع شرکت‏ها‏ متغیر است و مطابق با مسئولیت شرکا انجام می‏شود اما ‎در شرکت‏ها‏ی مدنی همیشه تقسیم سود و زیان به اندازه میزان سهم می‏باشد.

• • استقلال مالی یکی دیگر از مرزهای میان دو شرکت مدنی و تجاری می‏باشد. در حالی که با تاسیس یک شرکت تجاری و تعیین مدیران آن که نحوه تعیین آن‏ها‏ را قانون تجارت یا اساسنامه همان شرکت مشخص می‏نماید، ‎ ‎هیچ یک از شرکا حق مداخله در امور اجرایی شرکت را ندارند و صرفا شیوه نظارت بر امور شرکت توسط شرکا از طریق مجمع عمومی و بازرس قانونی و یا مراجع قضایی انجام می‏شود. ‎اما در شرکت‏ها‏ی مدنی شرکا می‏توانند خود مدیریت شرکت را بر عهده بگیرند.

• • دارا بودن حقوق و تکالیف مستقل از شرکا یکی دیگر از ویژگی‏ها‏ی شرکت‏های تجاری این است که با تشکیل یک شرکت تجاری، ‎‎حقوق و تکالیف این شخصیت حقوقی مستقل از حقوق و تکالیف صاحبان سرمایه و موسسین آن می‏باشد. اما حقوق و تکالیف موسسان شرکت‏ها‏ی مدنی از شرکت جدا نیست چرا که شرکت مدنی شخصیت حقوقی ندارد و این اعضا هستند که به آن شخصیت می‏بخشند.

• •  ‎ورشکستگی، تصفیه و مرور زمان مختص شرکت‏ها‏ی تجاری می‏باشد اما ‎ در شرکت‏ها‏ی مدنی مقررات اعسار جاری می‏شود.

• • انحلال شرکت‏ها‏ی تجاری با توجه به شرایط خاصی انجام می‏شود و انحلال آن به هر دلیلی امکان پذیر نیست اما در شرکت مدنی شراکت بصورت دائمی نیست و هر یک از این مالکین مشاعی می‎توانند به شراکت خودشان شخصاً و بدون رضایت دیگر پایان دهند.